Đồng bằng sông Cửu Long thời khai hoang là vùng đất mênh mông, hoang vắng, có nhiều sông rạch tự nhiên, những đầm lau sậy, tràm, mắm … cũng như vô số thú rừng. Trong môi trường thiên nhiên khắc nghiệt đó, đồng hành cùng cư dân miền Tây Nam Bộ khai hoang là những loài vật nuôi, cây trồng đã trở thành biểu tượng.

Con chó theo chân người nông dân ra đồng. Ảnh: DUY KHÔI

Trước hết, con vật trung thành và thông minh là con chó. Trong đời sống lao động sản xuất từ ​​xưa đến nay và trong tâm thức của người dân Việt Nam, chó là loài vật trung thành và gần gũi. Điều này được thể hiện qua một trong những bức tranh nổi tiếng của cố họa sĩ Tô Dự, “Người mở cõi”, tái hiện hình ảnh một người định cư xa xưa bơi xuồng giữa bạt ngàn lau sậy, trên đó có một con chó ngồi trên đó. phía sau ca nô như một trợ thủ đáng tin cậy. Chó giúp chủ rất nhiều việc như trông nhà, săn bắn. Trong văn hóa tâm linh một số nơi, loài vật này còn được thờ cúng tại các đền, miếu. Ở chùa Cầu (Hội An), chùa Dơi (Sóc Trăng) thờ Đại tướng quân. Còn giống chó ở đảo Phú Quốc, Kiên Giang được xếp vào loại quý hiếm, gắn với truyền thuyết về vua khuyển ngày xưa trên đảo.

Con vật không thể thiếu trong lao động, sản xuất của ông cha xưa là con trâu. Cùng với cây lúa, con trâu gắn liền với nền văn minh lúa nước của Việt Nam. Trong những cuộc di cư, khẩn hoang vào Nam, con trâu đã theo chân những người lưu vong đến vùng đất mới. Những vùng đầm lầy, sông nước, nơi nóng ẩm, mưa nhiều phù hợp với đặc điểm sinh học của loài động vật này. Từ đó, trâu sinh trưởng khỏe mạnh, giúp người nông dân cày bừa, vận chuyển công cụ lao động cũng như nông sản. Đến nay vẫn còn lưu lại nhiều dấu tích, câu chuyện thể hiện sự gắn bó thân thiết của con trâu trong đời sống xa xưa. Trong tiếng Việt, trâu con được gọi là Nghệ và địa danh Bến Nghé vẫn thuộc Thành phố Hồ Chí Minh ngày nay. Cố nhà văn Sơn Nam được mệnh danh là ông đồ Nam Bộ đã kể về cuộc sống của người nông dân Nam Bộ đầu thế kỷ XX qua tác phẩm “Mùa len trâu”. “Len” trong tiếng Khmer có nghĩa là “thả rông” và “len trâu” có nghĩa là thả rông cho trâu đi tìm thức ăn, vì vào mùa lũ ở Đồng bằng sông Cửu Long, hoạt động trồng trọt tạm ngừng. Người dân phải đi một chặng đường dài để tìm nguồn thức ăn cho trâu.

***

Về thực vật, có thể điểm qua ba loại cây gắn bó với cư dân miền Tây từ thuở khai hoang cho đến ngày nay là tre, dừa và dừa nước.

Trong phong tục tập quán lâu đời của người Việt, ở các vùng quê hầu như nhà nào cũng có tre trồng ở vườn sau nhà, trên vỉa hè, ven đường, ven đường, đường làng, ngõ xóm… Tre có rất nhiều công dụng và lợi ích. . . Tre được dùng làm vật liệu chính để xây nhà. Trong sinh hoạt, các vật dụng như rổ, rá, rổ, rá, sàn nhà… đến bàn ghế, giường, tủ… đều được làm bằng tre, nứa. Trong sản xuất, tre là nguyên liệu để làm ngư cụ. Y học cổ truyền cũng dùng lá tre để chữa một số bệnh. Măng là một trong những thực phẩm gắn liền với văn hóa ẩm thực của vùng đất này.

Cây dừa xuất hiện phổ biến ở đồng bằng sông Cửu Long từ lâu, bởi loài cây này có khả năng thích nghi cao, phát triển tốt trên nhiều loại đất khác nhau: mặn, ngọt, lợ. Đồng thời, cây dừa từ gốc đến ngọn, đều có ích. Đầu tiên, nước dừa là một loại nước giải khát phổ biến cũng có thể được sử dụng như một loại thuốc truyền. Phần cùi dừa là một thành phần quan trọng trong văn hóa ẩm thực Nam Bộ, đặc biệt là khi vắt nước cốt dừa. Lá dừa được sử dụng làm mái nhà, làm một số giỏ và làm chổi dừa. Gỗ dừa có thể được sử dụng làm đồ mỹ nghệ hoặc làm vật liệu cho một số công trình xây dựng. Phần lõi trong thân cây dừa hay còn gọi là tàu hũ dừa cũng được dùng làm món ăn.

Trong khi đó, dừa nước sống khỏe, xanh tốt ven sông rạch miền Tây Nam Bộ. Lá Nipa được sử dụng để lợp nhà, túp lều và trại. Sau khi lột sạch lá, nhộng được phơi khô cứng lại, đan bện để làm vạt ngủ, kệ, bàn … Dừa nước có cơm như cùi dừa. Chiết xuất từ ​​thân cây hoa dừa nước, chúng ta có thể chưng cất thành mật mía.

Có thể thấy vai trò của 3 loài cây trên đối với quá trình làm nhà xưa như sau: đắp nền bằng đất cao hơn mực nước cao hàng năm, giã nhỏ cho dễ, rải muối để. ngăn không cho mối làm tổ. trong ít nhất một mùa mưa. Trong thời gian chờ đất đủ thời gian làm nền, bạn hãy chuẩn bị các loại tre, nứa. Nếu chọn tre thì phải ngâm trong bùn ít nhất 6 tháng để tránh bị mối mọt. Tre béo được chọn làm nhà vì có thân dày, lóng và cây cao. Tre già sau khi ngâm “xuống nước” có thể sử dụng đến 50 năm mà không hư hại; hoặc xiêm già cắt tươi, làm ngay không bị mối mọt nhưng hơi nhỏ. Các loại tre khác như: tông chắc, trúc gai, măng trúc, trúc to… đều có những ưu điểm riêng – người xây nhà có thể tùy ý sử dụng. Trong những ngôi nhà như trên, tre được làm xà, nẹp, rui, làm vách kiên cố. Dừa già có thể được chặt trước đó vài tháng, sau đó sẽ được cưa, cắt, đẽo, tỉa theo quy cách của cột, xiên, giàn. Những trái dừa già tự chế nếu được cho “ăn dầu trai” (bôi, bôi dầu) sẽ rất bền với thời gian. Lá Nipa được cắt trước khoảng một tháng, bóc vỏ, dán thành những tấm ngang thành nhiều ly (tôn) hoặc xé đôi dọc theo mái nhà. Lạt buộc mái nhà lấy từ ngọn cờ ngô (lá non chưa trổ bông). Sợi dây buộc ở đầu kèo, “săng” (là một thanh tre cứng bằng ngón tay cái, luồn vào giữa lỗ của cột và vì kèo) cũng từ những cây trên.

Thời hoang sơ với bao khó khăn, gian khổ nhưng tổ tiên chúng ta đã cần cù, sáng tạo, từng bước chinh phục và thích nghi với thiên nhiên, môi trường. Từ đó, xây dựng và bồi đắp vùng đất phương Nam trù phú để lại cho thế hệ mai sau. Trong tác phẩm đó không thể thiếu hình ảnh những cây trồng vật nuôi gắn bó với cư dân Nam Bộ thời bấy giờ và vẫn hiện diện trong đời sống, tâm thức văn hóa ngày nay.

ĐẶNG HOÀNG THAM