TS Nguyễn Hữu Liêm
Đến BBC từ San Jose, Hoa Kỳ
Cá nhân tôi, trong chuyến trở lại Việt Nam vào tháng 8, tôi nhận thấy sự quan tâm rất cao đối với triết học và tư tưởng trong giới trí thức, đặc biệt là giới trẻ.
Thậm chí, ở phần chuyên môn, các nhân vật học thuật trong các lĩnh vực khoa học và nhân văn cũng tham gia tọa đàm về chủ đề triết học.
Trong những buổi tọa đàm triết học khắp ba miền, khán giả tham gia câu chuyện triết học rất hào hứng. Ví dụ, tại Hà Nội vào ngày 19 tháng 8, tôi đã nói về chủ đề “Vũ trụ có phải là một cấu trúc kỹ thuật số không?” do Câu lạc bộ Truyền thông số tổ chức. Người tham dự hết chỗ ngồi. Thảo luận sôi nổi. Nhan Bắc Hà có vẻ rất hứng thú với môn học đó và triết học nói chung. Hay tại Trường Đại học Hoa Sen, Thủ Hiền Dịch Trường, Câu lạc bộ Cà phê Thứ Bảy, hay Chùa Khai Sáng ở Thành phố Hồ Chí Minh, các chủ đề triết học về khoa học và lịch sử được đón nhận nồng nhiệt. Buổi nói chuyện có rất đông người tham dự.
Giới trí thức Việt Nam hiện nay nhận thấy rằng khi chúng ta nghĩ về bất kỳ môn học nào thì cuối cùng đều phải đi sâu vào các nguyên lý triết học. Một người nào đó đã mời một giáo sư triết học đến nhà của họ để giảng cho họ một bài giảng riêng về triết học. Đặc biệt là các nhà văn, nhà thơ, cũng muốn trình bày những câu chuyện vượt ra khỏi trình độ và mức độ miêu tả, kể chuyện, hoặc than thở, lên án để mở ra một chân trời triết lý cho câu chuyện của tác phẩm. Không ai có thể trốn tránh và trốn tránh triết học. Trí tuệ là nguồn sáng cho trí tuệ, cho ý chí, cho lòng nhân ái và cả hạnh phúc.
Tại sao phải đọc triết học?
Khi chúng ta tham gia vào câu chuyện triết học – trong nhận thức muộn màng – chúng ta đang chia sẻ về Ý thức nơi khởi nguồn của Sat-Chit-Ananda. Có nghĩa là khi chúng ta đọc và suy ngẫm về triết học, chúng ta tham gia vào cội nguồn của Bản thể, Ý thức, Khoái lạc – Hữu thể, Ý thức, Phúc lạc. Đó là nguyên tắc methexis của trí tuệ Hy Lạp mà Plato nói đến. Khi chúng ta tồn tại, có ý thức, được ban phước hay đau khổ, tất cả phụ thuộc vào mức độ mà bản thân chúng ta chia sẻ và tham gia vào Chân lý Satchitananda.
Đó là siêu hình học. Một lối tư duy cổ điển mà giới trí thức ngày nay không muốn tham gia. Triết học phương Tây nay đã tuyên bố đã thoát khỏi ảo tưởng về sự thật hoang đường mang màu sắc huyền bí và thần thánh. Thay vào đó, triết học ngày nay là cô dâu của khoa học thực nghiệm – tức là chia sẻ dự án tìm kiếm các nguyên lý và quy luật của vũ trụ bằng các chức năng của cơ thể ở một vị trí cá nhân, xã hội và lịch sử.
Người hiện đại không còn tin vào siêu hình học và tôn giáo vì họ cho rằng khoa học thực nghiệm đã đóng vai trò điều tra sự thật mà không cần đến huyền thoại. Về mặt đó, triết học chỉ đơn thuần là công việc làm sáng tỏ những định đề của thực tại do cộng đồng khoa học đưa ra. Nhà khoa học trong thế giới ngày nay là tầng lớp giáo sĩ mới có thẩm quyền, độc quyền chân lý, cho tôn giáo thực nghiệm.
Đọc Nietzsche như một phong trào
Khi tiếp xúc với độc giả triết học, điều tôi nhận thấy rõ nhất là ở Việt Nam đang có phong trào đọc triết học của Friedrich Nietzsche. Sở dĩ có điều đó, theo tôi là vì triết học của Nietzsche có nhiều ý kiến phản đối văn hóa và tôn giáo phương Tây với những ngôn từ triết học hấp dẫn và lôi cuốn. Đọc Nietzsche cũng là một dấu hiệu của ý chí phủ quyết hiện thực xã hội và các giá trị lịch sử mà theo họ, đang nhấn chìm cá nhân và xã hội.
Đó là một điều tốt và đáng chú ý – nhưng đối với tôi ít nhiều vẫn có mối quan tâm. Nietzsche là một triết gia phủ quyết, người thức tỉnh bằng cách lật đổ huyền thoại của quá khứ trước mắt – trong khi tôn thờ quá khứ vàng son của Hy Lạp cổ đại, như học giả Trung Quốc mơ về thời đại Nghiêu Thuấn. Tôi nghĩ rằng để hiểu Nietzsche thì cần phải hiểu lịch sử cơ bản của triết học và tôn giáo Tây Âu. Nếu chúng ta không nắm được nền tảng học thuật đó, chúng ta sẽ bị lôi cuốn vào những câu mơ hồ, thần bí, giàu thần chú, giàu chất thơ — hơn là sự khôn ngoan duy lý. Đọc Nietzsche nếu không tỉnh táo, chúng ta rất dễ rơi vào trận địa thơ, giống như đọc Bùi Giáng hay Phạm Công Thiện ngày xưa khi trí thức Việt Nam còn đang trong thời kỳ ngô nghê, ngây ngô.
Điều đó có nghĩa là, theo Karl Jaspers, một nhà triết học hiện sinh người Đức, lối suy nghĩ của Nietzsche xuất phát từ một giai đoạn vận động lịch sử khi cội nguồn của nền văn minh Tây Âu bị phủ nhận – nhưng sau đó chỉ đưa Nietzsche vào ngõ cụt. “Nietzsche không biết sự thuần khiết của tình yêu, nhưng đã nói nhiều về sự ngu ngốc của nó; không nhận thức được tình yêu, lòng trắc ẩn trong mối quan hệ với bản chất siêu việt, mà chỉ coi tình yêu là khát vọng, đam mê, chỉ là động cơ tâm lý thuần túy. Nietzsche không biết niềm vui đến từ cội nguồn lịch sử mà xem khắp nơi là hiện thân của ý chí quyền lực, không biết niềm hạnh phúc mà lòng trắc ẩn mang lại mà chỉ xem đó là nguồn hạnh phúc. Jaspers nhận xét. Theo Jaspers, Cần có tình yêu để biết yêu – để biết yêu, chúng ta phải yêu.
Đọc Nietzsche người ta phải cảnh giác với khả năng bị cám dỗ vào một hố đen hoàn toàn tiêu cực, cay đắng, nếu không muốn nói là mơ hồ và hoang tưởng. Nếu Nietzsche là cha đẻ của cái gọi là “hậu hiện đại” hay “giải cấu trúc”, thì những đứa con ngoài giá thú của ông là một đám thanh thiếu niên náo loạn xé nát những ngôi đền thiêng nơi lưu giữ những mối quan hệ. trật tự và hạnh phúc cho làng.
Nền văn minh và văn hóa Việt Nam có rất nhiều điều mà chúng ta cần phải phủ nhận và thoát ra – nhưng không phải theo tinh thần hoang tưởng, vĩ đại tiêu cực – dù ngây ngất – như của Nietzsche. Vì vậy, để đọc Nietzsche chúng ta phải bắt đầu từ tư tưởng triết học cơ bản và nắm vững cơ sở của logic và tư duy phản biện. Nếu không, chúng ta cứ lặp lại sai lầm cũ về sự lựa chọn tư tưởng cũng như trào lưu văn học hoang đường và ngây ngô – vốn chỉ dành cho lứa tuổi thanh thiếu niên non nớt về khí chất cũng như tri thức. .
Đối với trường hợp của Wittgenstein
Ludwig Wittgenstein – Triết gia gốc Áo này hiện đang được đọc ở Việt Nam, nhờ bản dịch của Trần Đình Thắng. Cả triết gia Anh và Mỹ đều từng tôn thờ Wittgenstein một cách thái quá, cũng giống như giới trí thức lục địa châu Âu từng tôn sùng Karl Marx, một triết gia muốn phá hủy mọi thứ để đứng trên đống đổ nát như một vị thần mới. Nhưng cũng như với Nietzsche, tuy nội dung rất khác nhau nhưng Wittgenstein cũng đóng vai phản diện như Marx và Nietzsche.
Theo Wittgenstein, tất cả chỉ là một trò chơi của ngôn ngữ. Nhân loại không có vấn đề triết học nào cả – chỉ là sự lạm dụng ngôn ngữ. Sau đó, ông đưa ra những công án logic và ngôn ngữ để trêu chọc những người trí thức nhàm chán phương Tây. Từ ‘Tractatus Logico-Philosophicus ‘ (Thesis Logic – Philosophy) to ‘Điều tra Triết học ‘ (Các cuộc điều tra triết học) kết hợp với nhau để trả lời chỉ hai câu hỏi: Làm thế nào để ngôn ngữ tiếp xúc với thực tế? Làm thế nào để giải quyết những ảo tưởng triết học bằng cách sử dụng từ ngữ? Không có nguyên tắc cơ bản và tuyệt vời nào trong hai cuốn sách này.
Wittgenstein là một triết gia khá quan trọng nhưng được đánh giá quá cao. Đọc Wittgenstein chúng ta học được các kỹ năng phân tích, phê bình, giải cấu trúc, nhưng không thiếu nội dung chất lượng của trí tuệ về thực tại, về lịch sử, về những câu hỏi siêu hình mang giá trị triết học mà chúng ta không thể bỏ qua bằng phân tích ngôn ngữ.
Trong một cuộc thảo luận gần đây tại Sài Gòn với một trí thức đại học, ông nói rằng từ khi đọc Wittgenstein, ông đã bỏ mọi thứ và không còn đọc triết học phương Tây nữa. Đây là câu nói đặt ra vấn đề triết học mà tôi đã đề cập ở trên: Tinh thần phủ định lấy từ các triết gia phủ định tạo cho trí thức Việt Nam một thái độ đầy dấu trừ trống rỗng, một tinh thần lãng phí. từ bỏ mọi thứ để làm hành trang sống cho sứ mệnh tri thức. Cũng giống như một vị sa di trong chùa vừa đọc xong Kinh Bát Nhã và cho rằng mọi thứ đều là “không”. Đó là chưa kể thói lười đọc sách, suy nghĩ để rồi tự cho rằng triết học có thang điểm cần phải nghiên cứu.
Bài học lịch sử
Wittgenstein và Nietzsche là hai triết gia nổi tiếng, nhưng nếu bạn tin tất cả, bạn không muốn đọc chúng. Các triết gia thuộc thể loại này phải được đọc với một tâm hồn phê phán và phê phán, và phải có khả năng đặt chúng trong bối cảnh lịch sử, thời gian, ngôn ngữ và truyền thống triết học phương Tây. Nếu không, tôi sẽ giống như một thiếu niên mới bắt đầu học võ, đứng lên đánh đấm cơ bản chưa xong mà đã đòi nhảy đá hay phá gạch ở cấp đai đen.
Nhưng mọi thứ đều có hai mặt. Biết đâu, cái điên điên khùng khùng của Nietzsche, cái tinh thần phá bỏ siêu hình của Wittgenstein bằng cách phân tích ngôn từ ít nhất đang tạo ra hứng thú lôi kéo độc giả Việt Nam vào thế giới ngôn từ. . Ở đây, tôi chỉ muốn nhắc bạn rằng, khi đọc triết học, chúng ta phải cẩn thận để không rơi vào bẫy cám dỗ của ngôn ngữ và giáo điều.
Bởi nếu nhìn lại lịch sử gần đây của Việt Nam, chúng ta có thể nói rằng, khi thế hệ cách mạng đi trước tiếp thu chủ nghĩa Mác, họ đã đưa đất nước đi vào một ngã rẽ lịch sử sai lầm. Tất cả chỉ vì họ ngây thơ đặt niềm tin, một cách chân thành, vào một dòng triết học đầy giáo điều và hoang tưởng. Sai lầm của Marx, hay Nietzsche và Wittgenstein, là sai lầm của những vĩ nhân. Chúng ta ngày nay phải tỉnh táo hơn để không còn chạy theo sự ngây thơ đã mất đó mà chạy theo một thứ ảo tưởng triết học khác. Đó là một bài học lịch sử không thể bỏ qua.
Bài viết trình bày quan điểm và phong cách cá nhân của Tiến sĩ Triết học, luật gia Nguyễn Hữu Liêm tại San Jose, California.